Intervista

La lingua determinescha tgi che nus essan

Vus essas linguist. Tge impurtanza ha ina lingua?

La capacitad da discurrer è in tratg caracteristic da l’uman ch’al distingua dad autras creatiras. Pir entras la lingua, quest sistem da communicaziun fitg cumplex, però effizient, è l’uman daventà quai ch’el è. Grazia a la lingua pudevan noss perdavants sa barattar davart ils privels e las funtaunas d’alimentaziun, els han pudì collavurar pli effizientamain durant la chatscha ed han gì uschia enorms avantatgs evoluziunars. La lingua è l’instrument da noss pensar ed ha bleras funcziuns. Ella serva en emprima lingia a la communicaziun, dentant betg mo, ella caracterisescha nossa identitad, nossa cultura e pussibilitescha l’interacziun sociala. La lingua determinescha damai tgi che nus essan, co che nus pensain e co che nus interagin cun il mund.

Sin l’entir mund datti millis da linguas minoritaras, bleras da quellas èn en privel da svanir. Pertge?

Blers facturs pericliteschan ina lingua u la laschan murir or. La globalisaziun ha gì per consequenza che linguas francas globalas, sco l’englais, il spagnol u il mandarin, stgatschan linguas pli pitschnas. Ils moviments da migraziun pon chaschunar che linguas d’origin vegnan dadas si. Facturs economics, sco l’industrialisaziun e l’urbanisaziun, han gì per consequenza ch’ins ha bandunà modas da viver tradiziunalas, nua ch’ins ha discurrì pitschnas linguas. Ins pudess dir, pli ch’il mund crescha ensemen e pli fitg che las linguas pitschnas vegnan sut squitsch. Er il status d’ina lingua gioga ina rolla. Per linguas uffizialas èsi pli facil, perquai ch’ellas èn protegidas dal stadi e vegnan dadas vinavant en scola. Linguas pli pitschnas, che vegnan discurridas forsa be da paucs, vegnan percunter stgatschadas. Uschia ha la lingua era da far fitg bler cun pussanza. Mintga lingua è dentant degna da vegnir protegida, pertge che mintga lingua che svanescha signifitga la perdita d’ina perspectiva unica sin il mund.

Na vai betg simplamain per il princip "survival of the fittest", tenor il qual las linguas las pli fermas e pli capablas da s’adattar sa fan valair?

En Europa èn – danor l’islandais – tut las linguas pitschnas circumdadas da linguas pli grondas e prestigiusas. Linguas pitschnas e spezialmain linguas smanatschadas ston adina sa mesirar cun la dominanza da linguas pli grondas. Sco gia Iso Camartin ha constatà en ses cudesch Nichts als Worte? Ein Plädoyer für Kleinsprachen, è la situaziun per ina lingua pitschna adina critica al cunfin d’ina lingua dominanta u perfin en in territori cuminaivel. Viceversa pudessan ins mesirar la madirezza sociala e culturala d’ina societad co ch’ella s’occupa da sias linguas minoritaras. Sco ditg, la lingua determinescha tgi e co che nus essan.

Datti linguas che han pudì vegnir reanimadas, malgrà ch’ellas eran en privel da svanir u ch’ellas eran gia svanidas?

Gea, i dat da quels cas. Manx per exempel, era numnà galic u manx-gaelic, è ina lingua celtica sin l’Isle of Man en la mar irlandaisa ch’è svanida ad interim en il 20avel tschientaner sco emprima lingua. L’ultima persuna che duvrava manx sco lingua materna è morta l’onn 1974. Cun programs da lingua e da scola sistematics ha manx pudì vegnir reanimà. Oz datti puspè uffants che discurran manx sco emprima lingua. In auter exempel è la lingua indigena dals Wampanoag a la costa da l’ost dals Stadis Unids. Questa lingua n’è betg pli vegnida discurrida dapi passa 100 onns, è dentant vegnida reanimada cun projects da revitalisaziun sistematics, tranter auter era curs da lingua.

La digitalisaziun influenzescha la moda e maniera co che nus communitgain. Tge influenza ha l’IA sin l’existenza da linguas minoritaras?

La digitalisaziun po gidar cun IA (intelligenza artifiziala), medias socialas, plattafurmas d’emprender online a render accessiblas linguas periclitadas a las proximas generaziuns. Ils archivs linguistics digitals pon en pli gidar a reanimar linguas en privel da svanir. Per ch’ina lingua survivia, na basta quai dentant betg ch’ella vegn documentada, ella sto vegnir discurrida en il mintgadi. Ins pudess congualar la diversitad linguistica cun la diversitad da las spezias. En il cudesch gia cità manegia Iso Camartin che la spariziun d’ina lingua daventa pir lura irresistibla, sch’ins la piglia sco in proceder natiral.

Essan nus era pertutgads en Svizra?

La Svizra sco pajais uffizialmain pluriling è tuttavia confruntada cun dumondas dal mantegniment e da la promoziun da las linguas minoritaras. Mo 0.5% da las persunas che vivan en Svizra han rumantsch sco emprima lingua. En congual cun 61.3% persunas da lingua tudestga è quai ina procentuala fitg bassa. E sch’ins considerescha il fatg che 1.4 milliardas umans sin il mund discurran englais, 1.1 milliardas mandarin e 609 milliuns hindi, è il rumantsch cun sias 40’000 persunas da lingua materna ina lingua fitg pitschna, ma anc adina pli gronda che linguas che han sulettamain in pugn plain pledadras e pledaders. Ins na sto gnanc tschertgar uschè lunsch. Era tar nus datti linguas ch’èn praticamain svanidas, sco per exempel il tudestg grischun d’Avras ch’ins discurriva pli baud a Giuf u a Cresta. E betg d’emblidar il jenic ed il jiddic che han in status spezialmain grev en Svizra sco linguas minoritaras betg territorialas.

Tge pon ins far concretamain per mantegnair linguas fitg periclitadas u svanidas?

Per ch’ina lingua fitg periclitada possia vegnir mantegnida, dovri il sustegn e la promoziun dal stadi e prescripziuns legalas. Per ch’ina lingua svanida possia vegnir reanimada, sto ella esser documentada en ina furma u l’autra, p.ex. en cudeschs u registraziuns da tun. I dovra persunas engaschadas che vulan puspè discurrer questa lingua, i dovra damai l’instrucziun linguistica, materialias correspundentas ed il sustegn statal ed instituziunal.

Tge rolla gioga la scienza?

Perscrutaziun e scienza giogan ina rolla fitg impurtanta per la promoziun ed il mantegniment da linguas periclitadas e per la reanimaziun da linguas svanidas. Las linguas periclitadas ston vegnir fixadas en vocabularis, grammaticas e collecziuns da texts, uschiglio van ellas a perder en in spazi vid. La linguistica istorica ha sviluppà metodas per reconstruir linguas sparidas. La perscrutaziun da la didactica dal rom po dar respostas, co ch’ins po instruir il pli effizientamain ina lingua periclitada. In champ da perscrutaziun impurtant vegn cuvrì da la sociolinguistica. Las retschertgas davart la politica da lingua pon influenzar leschas che protegian e promovan las linguas minoritaras. Senza datas empiricas, che vegnan furnidas da la perscrutaziun, n'èsi betg pussaivel da promover linguas periclitadas.

Tut quests facturs gidan a render visibla la diversitad linguistica da noss mund, perquai che la tendenza dad omogenisar, che vegn chaschunada da la globalisaziun e da la digitalisaziun, ha per consequenza che linguas pitschnas e periclitadas svaneschan.